Тивка епидемија го демне кокпитот на комерцијалните авиони. Истражувањата и сведоштвата откриваат дека пилотите ширум светот, соочени со ригорозни бирократски правила и страв од губење на кариерата, намерно ги кријат проблемите со менталното здравје. Трагичната приказна на пилотот на „Делта“, кој си го одзеде животот плашејќи се да побара помош, го отвори прашањето: Дали системот за безбедност всушност создава поголем ризик?
Ени Варгас гледала како нејзиниот син тоне, но тој одбивал секаква помисла на лекување. Брајан Витке (41), искусен пилот на „Делта Ерлајнс“ и татко на три деца, живеел во паничен страв дека дијагнозата за депресија ќе значи автоматско одземање на дозволата за летање и крај на неговата егзистенција.
Овој страв заврши фатално. Во јуни 2022 година, Витке си го одзеде животот во планините во Јута. Неговата мајка сега јавно говори за „Ројтерс“, надевајќи се дека семејната трагедија ќе ја промени суровата култура во авијацијата.
„Вистинските луѓе имаат вистински проблеми. И тие не треба да бидат казнети затоа што се справуваат со нив,“ порачува Варгас.
Системска стигма: „Стравот од приземјување е поголем од стравот за здравјето“
Истражувањето на „Ројтерс“, базирано на интервјуа со десетици пилоти, медицински експерти и официјални лица, открива загрижувачка шема. Пилотите избегнуваат да пријават дури и минливи состојби на анксиозност или депресија, плашејќи се од моментално приземјување („grounding“) и маратонски, скапи медицински ревизии за враќање на работа.
Во пилотската заедница кружи морничава изрека која ја отсликува реалноста: „Ако не лажеш, не леташ“.
Студија од 2023 година, која опфатила над 5.000 пилоти од САД и Канада, покажала дека повеќе од половина од нив избегнуваат здравствена заштита поради страв од губење на статусот на летање.
Високата цена на искреноста
За разлика од повеќето професии каде што вработените можат дискретно да побараат психолошка помош, авијацијата функционира под драконски стандарди. Во САД, Федералната управа за авијација (FAA) бара ригорозни психофизички критериуми.
Процедурата за оние што ќе признаат проблем е исцрпувачка:
- Временска рамка: Додека лесните случаи може брзо да се решат, посериозните состојби бараат ревизии кои траат и повеќе од една година.
- Финансиски удар: Трој Мерит (33), комерцијален пилот, доброволно се приземјил во 2022 година поради анксиозност. Процесот на враќање во кокпитот, кој вклучувал стабилизација на лекови и серија психолошки тестови, го чинел околу 11.000 долари од сопствен џеб, бидејќи осигурувањето не покрива сè.
Глобални разлики: Австралија како позитивен пример
Додека САД и Европа сè уште бараат унифициран модел, Австралија предничи со прогресивен пристап. Нивната Управа за безбедност во цивилното воздухопловство (CASA) им дозволува на пилотите со депресија или анксиозност да ја задржат медицинската сертификација под одредени услови, дури и додека примаат терапија, доколку безбедносните ризици се менаџираат.
Во САД, FAA ја прошири листата на дозволени антидепресиви, но пилотите и синдикатите бараат побрзи процедури и гаранции дека искреноста нема да значи крај на кариерата.
Предупредувачки инциденти
Опасноста од нетретирани ментални состојби во кокпитот не е теоретска.
- Германвингс (2015): Пилот со историја на тешка депресија намерно го урна авионот во француските Алпи.
- Аљаска Ерлајнс (2023): Пилот кој не бил на должност, но се возел во кокпитот (jump seat), се обидел да ги изгасне моторите на авионот сред лет. Подоцна признал дека имал нервен слом и конзумирал психоделични печурки, кои понекогаш се користат за самолекување на депресија.
Експертите се децидни: системот мора да се промени за да ги охрабри пилотите да побараат помош навреме. Како што вели пилотот Мерит, кој успеал да се врати на работа: „Денес сум подобар пилот отколку што бев претходно“.
