Она што до неодамна беше ексклузивен домен на научната фантастика, денес станува реалност. Научниците постигнаа неверојатен напредок во развојот на технологија која може да ги декодира мозочните сигнали и да ги претвори во разбирлив говор или текст. Овие системи, познати како интерфејси мозок-компјутер (BCI), ветуваат револуција во медицината и комуникацијата, но истовремено отвораат и низа длабоки етички прашања кои го ставаат на тест нашето разбирање на приватноста, слободната волја и самата суштина на човековата интима.
Најновите истражувања, објавени во текот на август 2025 година, демонстрираат системи кои со импресивна точност до 74% успеваат да го декодираат „внатрешниот говор“ – зборовите кои ги мислиме, но не ги изговараме. Тим од истражувачи од престижни американски универзитети развил BCI кој може да препознае реченици од вокабулар од над 125,000 зборови, едноставно анализирајќи ја мозочната активност на испитаниците.
Оваа технологија претставува зрак надеж за милиони луѓе кои ја изгубиле способноста за говор поради мозочни удари, амиотрофична латерална склероза (АЛС) или други невролошки заболувања. Замислете пациент, целосно парализиран, кој повторно може да комуницира со своите најблиски, да пишува книги или едноставно да го изрази своето мислење – само со силата на своите мисли. Ваквите можности се несомнено етички оправдани и претставуваат огромен скок напред за човештвото.
Темната страна на технологијата: Кој ги поседува нашите мисли?
Сепак, како и секоја моќна алатка, и оваа има потенцијал за злоупотреба, отворајќи ја вратата кон сценарија кои потсетуваат на дистописки романи. Главното прашање кое се наметнува е: што се случува кога оваа технологија ќе излезе од строго контролираните лабораториски услови?
Етичарите и правните експерти ширум светот веќе алармираат за потребата од итно воспоставување на регулативи. Се појавува нов сет на права, т.н. „невро-права“, кои би требало да го заштитат човекот од злоупотреба на неговите мозочни податоци. Овие права вклучуваат:
- Право на ментална приватност: Кој има право на пристап до нашите најинтимни мисли? Дали компаниите ќе можат да ги користат овие податоци за таргетиран маркетинг на едно сосема ново, потсвесно ниво? Дали владите би можеле да ги надгледуваат мислите на граѓаните во име на националната безбедност?
- Право на личен идентитет: Дали надворешни стимулации преку BCI би можеле да ги променат нашите верувања, желби или самата перцепција за себеси?
- Право на слободна волја: Ако нашите намери можат да бидат „прочитани“ уште пред да дејствуваме, каде останува просторот за слободен избор и одлучување?
За да се спречи потенцијалното „протекување“ на несакани мисли, научниците веќе работат на безбедносни механизми. Во една од студиите, системот за декодирање на мисли се активирал само откако корисникот ќе помислел на специфична лозинка, како на пример фразата „chitty chitty bang bang“, со што се обезбедува барем некакво ниво на свесна контрола.
Правната рамка во Европа и Македонија: Чекор зад технологијата
На ниво на Европската Унија, веќе се водат интензивни дебати. Новиот Акт за вештачка интелигенција (AI Act) на ЕУ поставува одредени ограничувања, особено во делот на препознавање на емоции на работното место или во образовните институции. Сепак, правниците предупредуваат дека постоечките регулативи, вклучително и Општата регулатива за заштита на податоците (GDPR), не се доволно специфични за да го адресираат уникатниот и сензитивен карактер на „невро-податоците“. Се разгледува можноста овие податоци да добијат статус на посебна, високоризична категорија на лични податоци.
Во Северна Македонија, Законот за заштита на личните податоци е усогласен со GDPR, а од јули 2025 година на сила стапува и нов, подетален Правилник за безбедност на обработката на личните податоци. Сепак, како и во поголемиот дел од светот, нашата легислатива сè уште нема конкретни одредби кои се однесуваат на заштитата на мозочните податоци.
Додека технологијата галопира напред со незамислива брзина, општеството и правните системи се чини дека заостануваат. Прашањето не е дали технологијата за читање мисли ќе стане дел од нашето секојдневие, туку кога. Одговорот на дилемата – дали оваа технологија ќе биде етички благодет или дистописки кошмар – лежи во способноста на човештвото навремено да воспостави цврсти етички и правни граници кои ќе ја заштитат последната граница на човековата приватност: нашиот ум.
