Симболот на стара Југославија, покрај култот на ликот и делата на Јосип Броз Тито, популарното „фише“, беше и првата југословенска лимузина „Стокец“, односно автомобилот „Застава 101“. Овој автомобил стана наша, а и светска јавност пред нешто повеќе од четири децении, кога група ентузијасти и новинари решија да го однесат „Стокецот“ на патување од фабриката во Крагуевац до Килиманџаро.
Иако беше заборавена, познатата експедиција на КК повторно е познат историски факт во авто-мото светот на поранешна Југославија по истражувачката работа на Новица Марковиќ, еден од основачите на „Клубот 101“. Неговите соговорници во ова интервју се најзаслужни за продолжението на приказната за експедицијата на КК, поточно проф. д-р Милан Ракочевиќ — творец на идејата на експедицијата, Бранко Балетиќ, режисер на филмот „Крагуевац – Килиманџаро“, Зоран Симјановиќ — филмски композитор и Миодраг Барлов, механичар на „Застава“. Годинава, поточно во февруари, се навршува 49-та година од овој подвиг, пишува порталот Аутославија и го пренесува index.hr.
Експедицијата Крагуевац – Килиманџаро ја дизајнираше Милан Ракочевиќ додека планинареше по пустините на Африка, а на изготвувањето на експедицијата му помогна Бранимир Периќ-Џо, нашиот шампион во рели спортови. Драган Дракулиќ, тогашниот директор на Комерцијала Црвена Застава, виде дека предлогот за експедиција е идеална можност да се промовира најдобриот модел на југословенската автомобилска индустрија, но и шанса да се тестира Стојадин во експлоатација во ненормални услови. Експедицијата ја поддржа и тогашниот директор на Институтот „Црвено знаме“, железен Првослав Раковиќ, пишува порталот „Ауто Славија“.
Повикот за помош во организацијата веднаш го прифатија „Модрича“, „Тигар“ и многу други мали фабрики.
Стокец, „симболот на стара Југославија“ на патот од Крагуевац до Килиманџаро
По соодветната церемонија, на 14 февруари 1975 година, експедицијата тргна на пат од Крагуевац до Килиманџаро, долга преку 11.000 километри, низ Нубиската пустина без патека, савани, карпести излети, трнливи предели и мочуришта.
Експедицијата помина низ следните земји: Грција, Египет, Судан, Кенија, Уганда (за жал, визите не пристигнаа на време и КК мораше да продолжи низ безпатната северна Танзанија) и Танзанија.
За да можат читателите да проверат каде треба да помине експедицијата, еве список со најважните места низ кои поминале нашите: Крагуевац, Скопје, Ѓевѓелија, Атина, Пиреја, Патра, Александрија, Каиро, Кена, Луксор, Асван, езерото Насер, Вади Халфа, станица бр. 6 во пустината, Абу Хамед, Ел Шереик, Бербер, Атабара, Сенди, Картум, Кости, Малакал, Конгор, Малек, Бор, Џуба, Торит, Капета, Локичокио, Лодвар, Китале, Елдорет и Накуру (На самиот екватор), Најроби, Наманга Аруха, Моси, Марангу, Момбаса, Килиманџаро – врвот на точката Џилмас со шапка Мандара, Оромбо шапка и шапка Кибу е освоен. На врвот на Килиманџаро се вееше знамето на самоуправата.
Големо олеснување во оваа голема авантура беше постоењето на Неврзаните, а југословенскиот пасош отвори разни врати и ги омекна ставовите на локалните власти, па бевме испратени со поздрав до Тито. Не беше невообичаено командантот на оддалечениот воен гарнизон да биде питомец на военото образование на ЈНА и да зборува срдечно на чистиот српски јазик. Но, и покрај тоа, средбата со воените, гранични гарнизони во оддалечените делови на Африка, каде што често не стигнуваше веста за минување на експедицијата, не беше ни малку пријатна и се случуваше експедицијата да се најде пред повеќекратните пушки. Големиот проблем беа недоразбирањата бидејќи војниците не можеа да го разберат англискиот јазик. Во тоа време комуникацијата се вршеше со раце и нозе, па повремено мораше да клекне и доброволно да ја соблече кошулата или чевлите како подарок и знак на добра волја. командирот и избегнато е пукање на лице место.
Енергопроект и други југословенски компании работеа низ цела Африка, па експедицијата можеше да се обрати до нашите луѓе стационирани во Африка за помош. Во пошироката околина на градилиштето, локалното население срдечно ги пречека Југословените кои им обезбедуваа приходи со отворање нови работни места. Низ Судан, Енергопроект работеше на копање пустински бунари, од кои некои беа подарок од југословенскиот народ. Нема зборови со кои може да се опише односот на локалното население кон нашето каде што бунарите спасија животи и овозможија да се наводнува земјиштето.
Со оглед на тоа дека беше време пред ГПС, честа пречка беше немањето прецизно креирани карти за автомобили. Се случуваше Експедицијата да тргне по погрешен пат, а ако се изгубат во саваните, тогаш ќе настанеа кризи кај членовите бидејќи нервозата ќе се зголеми. Но, се беше решено попатно и ефикасно.
Факт е дека повеќето производители на автомобили не можат да се пофалат со ваква авантура. Нашиот народ помина низ рајот и пеколот во исто време со Застава 101. Иако патиштата формално постоеле, во реалноста тоа не било секогаш случај. Каменоломи, суви речни корита, трње, пожари, џунгли каде се движат претежно ѕверови, а не луѓе, сето тоа беа големи предизвици. Најдоброто решение за превоз од Асван до Вади Халфа било да се изнајми траект во пристаништето Асван во Египет за да ја транспортира експедицијата и да ја истовари на товарното место на пристаништето Вади Халфа во Судан. Во реалноста од пристаништето Асван имаше пристаниште и барака на пристаништето, траектот беше шлеп за животни што го влечеше застарен шлепер.
Како и да е, автомобилите беа натоварени и по 4 дена пловидба до езерото Насер, експедицијата стигна до Вади Халфа – крајбрежно село без утовар, со карпест брег. Шлепот мораше да биде извлечен до брегот со силата на човечките мускули, бидејќи немаше ниту крик ниту брод за туркање. Џо Периќ ги повлече каблите заедно со локалното население. Во еден момент се скина зарѓаниот кабел, свирејќи над главите на членовите кои се уште се на шлеп.
Шлепот бил однесен од струјата, а за среќа, уште еден шлеп бил во пристаништето, така што силен удар ја спречил експедицијата ненадејно да излезе од контрола. Кога дошол моментот колите да се спуштат од шлеп, се испоставило дека падот бил преголем, па колите биле спуштени со потпора, а кога стигнале до крајот на металната плоча на која биле спуштени, задниот Требаше да се притисне брзината, за да се подигне малку предниот дел и автомобилот да не удри во карпестата земја.
Иако читателите на овој текст се навикнати Стокец да се расипува, па очекуваат попатно да се распаднат автомобилите, дефектите на Застава 101 не биле честа појава, неколку држачи за моторот и една карпа не издржале прескокнувања преку карпи во суви речни корита, две задни вилушки и еден извор не можеа да издржат скок од дина од 3 метри со брзина од над 130 km/h во Нубиската пустина.
Најголемиот проблем со автомобилите беше потонувањето во песокот во пустината, тоа беше најголемата болка затоа што членовите на експедицијата потоа мораа да туркаат, копаат и да ја искористат сопствената сила за да ги оттргнат автомобилите од песокот – најдобро решение беше да патувајте што е можно побрзо. Експедицијата сериозно запре во Кенија кога се дупнаа 60 гуми на 15 километри трнлив пат. Причината беше очигледна, долги, остри трње кои вкопуваа во надворешните гуми, ги скинаа внатрешните гуми, но и останаа вградени во надворешните гуми, кои не можеа да се видат правилно во темнината. Потребен беше многу труд бидејќи гумите се вадеа со стапчиња, се лепеа со рака и се пумпаа со рачна пумпа.
Во моментот кога снема закрпи и лепак за гуми, на 5 автомобили останаа 10 цели гуми. Ракочевиќ и Периќ потоа подготвиле автомобил на кој натовариле 20 тркала и тргнале да бараат помош на најблиското место. Тие ги спуштија тркалата по неколку стотини метри веднаш до патеката по која беа (патот не постоеше) и ги користеа како патокази за да можат да се вратат да ги земат другите коли и нивните пријатели.
Имаа среќа, многу блиску до експедицијата во криза беше базата на верската мисија, каде што нашите помошници најдоа и машина за вадење гуми од бандажи. Жителите на мисијата срдечно ги пречекаа, тие ја натоварија машината на камионот и собирајќи ги тркалата што останаа зад себе, дојдоа да го соберат остатокот од експедицијата. Количките беа опремени и крпењето на дупнати гуми продолжи во дворот на мисијата до следниот ден. Секој автомобил имаше две резервни тркала покрај обичните тркала.
Милан Ракочевиќ со широка насмевка сè уште тврди дека Застава 101 е навистина најдоброто возило што можеле да го изберат за експедицијата, лесно, стартно, доволно брзо и економично. Возењето во пустината беше голем предизвик, требаше да се вози над 120 км/ч за да се избегне потонувањето на тркалата во песокот, но условите за такво возење не беа насекаде можни, а потоа автомобилите беа извлечени со рака, во облак од прашина која членовите на експедицијата морале да ја голтнат.и да ја вдишат. Неопходно е да се вози во форма на опашка од ластовичка бидејќи со голема брзина Застава 101 зад себе остава огромен облак од прашина и песок кој ја намалува видливоста и им оневозможува на патниците во возилото позади правилно да дишат.
Нема знаменитости во пустината, се е исто, 2 метри тешко се разликуваат од 20 сантиметри, па скоковите (дини) на моменти беа многу драматични. Компасот беше единствениот спас од возењето во круг – се покажа дека е неопходно да се залепат две обоени ленти на воланот и на таблата со инструменти за да се одржи идеалната насока и да се скршне од курсот. Така, при возењето во пустината, возилото KG 508-56 по еден скок заврши превртено на страна, зад висока дина, така што остатокот од експедицијата не можеше да го види возилото.
Поради големата брзина, кога се забележало дека недостасува еден автомобил, стопирањето морало да биде на најблиската тврда подлога за да не се заглават сите автомобили. Потоа следеше потера по изгубеното возило, а водење во пустината се вршеше со помош на домашни ретровизори, за кои Милан Ракочевиќ инсистираше да се обезбедат за секој автомобил. Имаше и радио врска, но приемниците требаше да бидат аматерски – цивилни, за да нема проблеми со воените контроли (обвинение за шпионажа).
Воки-токи не издржаа добро високи температури и не беа доволно ефикасни. Температурата во кабината надмина 40 степени, а достигна блиску до 50. Се очекуваше делови од автомобилот да се влошат од температурата, но тоа не беше случај. И температурата беше доволно висока што пластичните делови на радио касетофонот беа целосно деформирани.
Интересното е што свежите јајца што членовите ги купиле попат, а се наоѓале во багажникот на Застава 101, биле целосно тврдо варени по повеќедневно возење. Големите водени балони кои се наоѓале на покривот речиси вриеле, па на почетокот биле добиени помали изгореници со едноставно миење на рацете. Единственото нешто полошо од заглавувањето во автомобил во пустината беше пустинската бура Хабуб, која значително ја намали видливоста, турна песок и ситна прашина во сите шуплини на автомобилот, а триењето на песокот во воздухот ги наелектризираше и луѓето и работи така што постојано се испуштале искри на статички електрицитет. .
Покрај екстремното возење, човечката судбина и ситуацијата во Африка беа шокантни за нашите авантуристи. Жителите на Африка сè уште биле племенски, ловеле дивеч за храна со копја и стрели. Во многу оддалечени области луѓето немаа облека на себе, одеа голи. Имаше и болни и повредени, а секаде каде што застана експедицијата на КК, а некој од локалното население беше во немилост, со сите сили и со дозволеното трошење на пакетите лекови помагаше докторот на експедицијата Богдан Шеклер.
Во едно село, Милан Ракочевиќ му подарил крпа од турбанот (доволно платно за импровизација) на еден млад човек, а благодарноста била толку голема што таткото на младичот инсистирал да му земат една коза од стадото, што нашиве едвај успеале. одбие. Кога Миле Јелесијевиќ на еден ловец висок два метри му подари обични бели гаќи, тој човек беше толку среќен што скокна со сета своја сила, како што сликовито го опишува Богдан Шеклер. Судбините на наши ангажирани водичи беа и дел од секојдневното знаење за тој, непознат, африкански свет.
Од сите авантуристички сцени на филмот, најдраматичната се случи во Картум. Вечерта, неколку членови на експедицијата решија да одат во локална таверна за да наздрават успешно патување во Картум. Во таа прилика не знаеле дека се служел алкохол до одредени вечерни часови, по што бил забранет. Поради опуштената атмосфера, Слободан Николиќ излегол да провери две Застава 101 кои биле паркирани пред споредниот влез во кафеана.
Милан Ракочевиќ ја следеше ситуацијата од прозорецот. Одеднаш се појавиле полициски Ленд Ровери, а на главната врата почнале да влегуваат вооружени полицајци. Ракочевиќ, не знаејќи за што точно се работи, но свесен дека сите ќе одат директно во затворот Картум и дека ќе треба да се почека до утрото (останатиот дел од експедицијата многу спиел во сместувањето) за да ја контактира нашата амбасада за да се реши ситуацијата, само ни викаше да бегаме и истрчавме надвор.
Во тој момент полицискиот Ленд Ровер веќе го сврте свиокот кон паркингот каде што беше Застава, Николиќ, гледајќи како Ракочевиќ мавта со рацете, го вклучи Застава 101 и даде полна гас додека Ракочевиќ втрча во автомобилот. Стојадин леташе по улицата, полицијата ги бркаше, а потоа следеше шок за Милан Ракочевиќ – улицата заврши со дрвен столб со потпорен столб. Сепак, Николиќ вешто го лизна Стојадин меѓу столбот и потпорната статива, а Ленд Роверот не можеше да оди понатаму. Тие отишле директно во југословенската амбасада, каде добиле објаснување за тоа што се случило и веднаш во придружба на персоналот од амбасадата отишле во полиција да ги извлечат уапсените другари. Недоразбирањето веднаш било решено и се добро се завршило.
Интересни биле средбите со диви животни, а за тоа сведочат и фотографиите. Застава 101 помина меѓу антилопи, лавови, зебри, слонови, камили, дури и во филмот од експедицијата, има антологиска сцена каде Џо Периќ вози брзо за снимање, а жирафите се исплашат и почнуваат да трчаат до возилото, се личи на симболична трка меѓу дивината и цивилизациите каде што победи цивилизацијата. Слични се снимките од воздушните снимки од Кенија каде Бата Грбиќ бил во изнајмен, туристички авион и го снимил Заставе 101 како брза низ песочните области.
Југословенските весници кои ексклузивно објавуваа написи и фотографии беа: Илустрирана политика, Новости, Борба и Вијесник. Многу други го купија тоа право, а главен медиум беше ТАНЈУГ. Тоа беше време кога информациите се пренесуваа преку телефон или телекс, а фотографиите се испраќаа по авионска пошта. Експедицијата на КК ја следеа и странските медиуми од Европа, а посебно внимание посветија и медиумите на земјите низ кои помина експедицијата.
Ако ја гледаме експедицијата на КК од гледна точка на литературата, фотографијата и филмската уметност, експедицијата на КК е исклучително значаен потфат затоа што се напишани две книги: „Џамбо Африка“ од Богдан Шеклер и „Пукоказ за југ“ од Душан Секулиќ. . Во режија на Бранко Балетиќ, преку камерата на Братислава Грбиќ, со сценарио на Гинка Милинковиќ и музика на Зоран Симјановиќ, создаден е документарниот филм „Експедиција Крагуевац – Килиманџаро“, кој долги години беше неповратно изгубен, но упорноста на Новица Маркови и внимателното зачувување од страна на Милан Ракочевиќ резултираше со дигитализирана копија од овој филм од филмската лента и чувана под заштита на Југословенската кинотека, како и на Кинотеката на Црна Гора.
101 знаме што отидоа на експедицијата беа сосема нови, надвор од линијата за францускиот пазар, што значи дека беа проверени повеќе пати пред да излезат од производната лента. Седиштата беа специјално тапацирани во комбинација од винил-ткаенина на пределот на седиштето за да се намали непријатноста од жешките седишта при високи температури во пустината. Користени се експериментални делови како филтер за предвоздушен масло, тегови на предниот менувач – познати како „санки“, пишува Auto slavia.
За добрата состојба на Стокецот во текот на целата експедиција се грижеа вештите автомеханичари на Застава, Николиќ и Барлов, со конечниот заклучок дека Застава 101 е навистина, за своето време, издржлив и сигурен автомобил. Превенцијата што беше направена на моторот, кога температурите надминаа 50 степени на пустинското сонце, беше тоа што вентилаторите на ладилникот беа ставени во континуирана работа, што се покажа како корисно бидејќи ниту еден Стојадин не се прегреал, без разлика на големата брзина со која биле возени по песок. Експериментално беа тестирани специјални „пустински гуми“ од Tigra – еден вид крампон гума со зголемена издржливост против силни удари и високи температури.
Експедицијата беше успешно завршена во Танзанија со планинарење и освојување на врвот на Килиманџаро, Џилманс Поинт.
Членовите на експедицијата се вратиле во Белград со авион, а сите 5 „Застава 101“ биле натоварени на товарен брод во Танзанија и испратени во Атина, каде што членовите на експедицијата повторно ги превземале и ги донеле во Крагуевац. Еден од КК Стојадините (без претходно перење и вакуумирање) беше изложен на саемот за автомобили во Белград во 1975 година, каде беа присутни сите членови на експедицијата и публиката ги поздрави со громогласен аплауз. Автомобилите потоа беа дистрибуирани по филијалите на Застава, каде што го дочекаа крајот на работниот век. Сепак, прототипот на Застава 101 од 1969 година во одреден момент беше стилизиран како Стојадин од експедицијата и како таков е под државна заштита во хангар во Крагуевац.
